24 Th8 Chính sách, pháp luật về kinh tế tập thể của các nước và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam
{Bài viết đăng trên Tạp chí Kế toán và Kiểm toán (ISSN 1859 – 1914), số 211, Tháng 4/2021 của TS. Nguyễn Minh Sơn – Phó Chủ nhiệm UB Kinh tế, Quốc hội và Ths. Trần Vũ Thanh – Vụ Kinh tế Quốc hội}.
Kinh tế tập thể (KTTT) hình thành và phát triển ở hầu khắp các quốc gia trên thế giới. Qua phân tích tình hình ban hành và thực hiện chính sách, pháp luật về KTTT, bài viết chỉ ra tình hình thực tế và kết quả phát triển KTTT của một số nước trên thế giới. Qua đó, rút ra một số bài học kinh nghiệm cho Việt Nam để vận dụng vào quá trình phát triển KTTT đạt hiệu quả hơn trong thời gian tới.
Từ khóa: Chính sách và pháp luật KTTT, hợp tác xã, Quốc hội. TS. Nguyễn Minh Sơn, Ths. Trần vũ Thanh.
Về hoạt động kiểm toán HTX (HTX) của Cộng hòa Liên bang Đức
Luật HTX của CHLB Đức là một trong những luật lâu đời nhất, được ban hành năm 1889. Trải qua hai cuộc chiến tranh thế giới với nhiều thay đổi về thể chế, Luật HTX đã được điều chỉnh, thay đổi ở một số điểm. Nhưng về cơ bản, nhiều quy định vẫn còn nguyên giá trị về bản chất, nội dung và tinh thần chủ đạo.
Trong đại hội thành viên, các thành viên phải được thông báo về kết quả hoạt động kinh doanh của HTX, được phép có một bản sao cho mình nếu chấp nhận trả chi phí sao chép. Các thành viên cũng có quyền được xem biên bản đại hội, được nghe đọc báo cáo kiểm toán. Quy định này, đảm bảo tính minh bạch trong hoạt động của HTX. Luật HTX 1889, quy định HTX phải được kiểm toán bởi một tổ chức bên ngoài HTX và từ năm 1934 thì luật quy định là HTX bắt buộc phải được kiểm toán bởi Liên đoàn Kiểm toán HTX.
Từ khi Luật HTX được ban hành, các nhà lập pháp và các nhà quản trị đã rút ra được nhiều bài học kinh nghiệm từ các HTX thất bại. Đến nay, các HTX có bộ máy quản trị hoạt động kém hiệu quả đã không còn cảm thấy e dè các Liên đoàn Kiểm toán HTX nữa và họ thấy cần được kiểm toán từ bên ngoài để chỉ ra những rủi ro, cho ý kiến đánh giá và đưa ra các giải pháp xử lý rủi ro.
Luật HTX (sửa đổi) năm 1934 quy định: Hoạt động kiểm toán được thực hiện một cách chặt chẽ hơn, tập trung xác định các rủi ro và các sai sót trọng yếu, đánh giá tình hình tài chính HTX một cách kỹ lưỡng. Tần suất kiểm toán (1 lần/năm hay 2 năm/1 lần) căn cứ theo quy mô của HTX. Các Liên đoàn Kiểm toán vùng là đơn vị duy nhất được phép thực hiện kiểm toán HTX phải là thành viên của một Liên đoàn Kiểm toán HTX (đây là điều kiện tiên quyết để được thành lập và đăng ký HTX mới). Ngoài ra, Luật sửa đổi cũng đã đưa ra một số điểm cải tiến như: Yêu cầu về đào tạo chuyên môn và trình độ đối với các kiểm toán viên HTX; Kiểm toán HTX sẽ chịu sự giám sát của người dân. Để tránh trường hợp các Liên đoàn Kiểm toán HTX thực hiện các hoạt động kinh doanh thương mại thì bên cạnh những chỉ tiêu về kiểm toán, các liên đoàn này cần phải áp dụng chế độ pháp lý là hiệp hội được đăng ký. Kể từ năm 1934, Liên đoàn Kiểm toán HTX là đơn vị duy nhất được phép tiến hành kiểm toán bên ngoài các HTX tại Đức theo luật quy định. So với các hãng kiểm toán thì Liên đoàn Kiểm toán HTX là cơ quan chịu trách nhiệm cho hoạt động kiểm toán và không phải là thể nhân. Tất cả nhân viên của Liên đoàn Kiểm toán HTX (bao gồm cả giám đốc điều hành) đều là nhân viên được ủy nhiệm, bao gồm cả các kiểm toán viên (là thuật ngữ chỉ chức danh kiểm toán viên công chứng được cấp phép, tương đương với chức danh và địa vị của kế toán viên công chứng được cấp phép).
Luật HTX của CHLB Đức đã có những điều chỉnh vào năm 2006 và 2017 liên quan đến kiểm toán HTX. Những điều chỉnh đáng chú ý là: Giảm quy định về số lượng thành viên tối thiểu, từ 7 thành viên xuống 3 thành viên. Những HTX nhỏ với số lượng thành viên không quá 20 người thì sẽ không cần có một ban giám sát và thành viên của Hội đồng quản trị hay ban lãnh đạo có thể chỉ gồm có 1 người. Các thành viên HTX, như là nông dân hay doanh nghiệp quy mô vừa và nhỏ sẽ tự quản lý công việc kinh doanh của mình. Nhiệm vụ của HTX là để khuyến khích các thành viên của mình. Vì vậy, các kiểm toán viên phải thể hiện ý kiến một cách rõ ràng liệu các HTX cơ sở có hoạt động phù hợp, hoàn thành mục tiêu là khuyến khích các thành viên HTX hay không. Báo cáo tài chính của các HTX nhỏ không cần phải được kiểm toán tài chính. Ngưỡng quy định liên quan được điều chỉnh là tổng tài sản từ 1 triệu Euro lên 1,5 triệu Euro và doanh thu từ 2 triệu Euro đến 3 triệu Euro. Một quy trình kiểm toán HTX đã được đơn giản hóa, được áp dụng cho các HTX siêu nhỏ. Những HTX siêu nhỏ này có bảng cân đối kế toán không vượt quá 350.000 Euro hoặc doanh thu không vượt quá 700.000 Euro hoặc số lao động không hơn mức trung bình là 10 nhân sự. Khoảng một nửa số HTX sẽ được kiểm toán bởi hình thức kiểm toán đơn giản hóa này. Kiểm toán đơn giản hóa sẽ được tiến hành từ xa và HTX phải nộp tất cả các thông tin về tài chính cho Liên đoàn Kiểm toán HTX. Cứ 4 năm thì các kiểm toán viên mới đến kiểm toán tại chỗ một lần ở các HTX siêu nhỏ này.
Khảo sát, nghiên cứu về kiểm toán HTX của CHLB Đức cho thấy một trong những nguyên nhân chính bảo đảm cho các HTX hoạt động hiệu quả và bền vững là do được kiểm toán bắt buộc hàng năm bởi Liên đoàn Kiểm toán HTX, trực thuộc Liên đoàn cấp quốc gia của các HTX tại CHLB Đức (DGRV); các tồn tại, yếu kém trong hoạt động của HTX được phát hiện sớm và có các giải pháp củng cố, xử lý kịp thời; hoạt động kiểm toán HTX được quy định cụ thể, rõ ràng trong Luật HTX (đối tượng kiểm toán, đơn vị kiểm toán, quyền và trách nhiệm của hai bên, quy trình kiểm toán, cơ quan kiểm tra, giám sát,…); Nhà nước quan tâm tạo điều kiện về cơ chế, chính sách cho DGRV thực hiện nhiệm vụ kiểm toán.
Chính sách, pháp luật về kinh tế tập thể của Trung Quốc
Để thúc đẩy cải cách HTX, Trung Quốc chưa ban hành Luật HTX nhưng Đảng Cộng sản Trung Quốc đã ban hành Nghị quyết và tổ chức thực hiện mạnh mẽ trên toàn quốc nhằm mục tiêu đến năm 2020, xây dựng hệ thống HTX cung tiêu trở thành hệ thống tổ chức kinh tế hợp tác có liên kết chặt chẽ hơn với nông dân, có công năng phục vụ nông dân hoàn thiện hơn, vận hành theo kiểu thị trường hiệu quả hơn, trở thành đội quân hùng hậu và mặt bằng tổng hợp phục vụ sinh hoạt, sản xuất cho nông dân, trở thành cầu nối để Đảng, Chính phủ liên hệ mật thiết với quần chúng nông dân, phát huy vai trò tốt hơn trong xây dựng hiện đại hóa nông nghiệp.
Về chính sách đất đai: Nghị quyết của Đảng quy định phải “đảm bảo tính hoàn chỉnh của hệ thống tổ chức và tài sản của HTX cung tiêu, bất kỳ cơ quan, đơn vị nào cũng không được chiếm dụng, điều chuyển tài sản HTX cung tiêu trái pháp luật, không được đưa tài sản của HTX vào trong khoản cho vay của chính quyền địa phương, không được thay đổi quan hệ sở hữu của HTX cung tiêu với các đơn vị sự nghiệp trực thuộc”.
Về Luật HTX nông nghiệp của Trung Quốc: Luật HTX nông nghiệp của Trung Quốc được thông qua ngày 31/10/2006, phù hợp với những chuẩn mực quốc tế về hình thức HTX. Luật này đề cập tất cả những vấn đề pháp lý, ở mọi cấp độ từ Trung ương tới địa phương và từ vùng cho đến cơ sở. Điều 9 của Luật mô tả những cơ sở hạ tầng của Nhà nước, để phục vụ/hỗ trợ HTX phát triển các tổ chức nông nghiệp tại cơ sở và các tổ chức khác có liên quan. Khi cung cấp sự hỗ trợ và dịch vụ trong việc thành lập và phát triển HTX của những nông dân trong phạm vi quyền hạn của mình, cần bảo đảm cho các HTX trở thành các tổ chức tự chủ, độc lập, tự lập của các thành viên. Điều 17 của Luật quy định cơ bản “một thành viên – một phiếu bầu” áp dụng trong HTX có thành phần thành viên tương đối đồng nhất. Đối với những nhóm thành viên không đồng nhất, quy trình phân chia định lượng phiếu bầu đối với từng nhóm chưa được quy định rõ trong luật. Điều 37 của Luật quy định về việc phân chia lợi nhuận, bao gồm các điều khoản liên quan đến tỷ lệ phần lợi nhuận dành cho hoặc chia cho các thành viên. Tối đa 60% lợi nhuận được dành cho quỹ cân đối, để thực hiện điều chỉnh kỹ thuật giá đã thanh toán trong các giao dịch giữa thành viên và HTX của mình. Phần còn lại sẽ được phân bổ theo hình thức lợi tức trả trên vốn góp hoặc như là vốn góp vào quỹ dự trữ. Về vấn đề kiểm toán HTX, Điều 38 của Luật quy định kiểm toán nội bộ phải được những kiểm soát viên điều hành hoặc một ủy ban kiểm tra do các thành viên bầu ra thực hiện. Đại hội toàn thể xã viên có thể hợp đồng với những nhà kiểm toán độc lập để thực hiện việc kiểm toán Báo cáo tài chính. Việc sử dụng kiểm toán bên ngoài không phải là một lựa chọn mà là một quy định bắt buộc. Kiểm toán HTX bao gồn cả kiểm toán tài chính, gồm các nội dung sau: đánh giá việc thực thi/ điều hành của Ban quản trị và quản lý có đáp ứng được mục tiêu của đơn vị HTX đề ra; hiệu quả hướng tới thành viên; khối lượng hoạt động giao dịch với đối tượng không phải thành viên HTX.