Tổng quan về kế toán điều tra

{Bài viết đăng trên Tạp chí Kế toán và Kiểm toán (ISSN 1859 – 1914), số 211, Tháng 4/2021 của TS. Lâm Thị Trúc Linh, Ths. Nguyễn Hồng Nga và Nguyễn Ngọc Thọ – Trường Đại học Kinh tế TP. HCM, Phân hiệu Vĩnh Long}.

Bài viết trình bày tổng quan về kế toán điều tra, phương pháp sử dụng là tổng quan các tài liệu từ sách, tạp chí và các bài báo về kế toán điều tra. Đầu tiên, trình bày khái niệm và lịch sử hình thành kế toán điều tra; Thứ hai, mô tả sự khác nhau giữa kế toán điều tra và kiểm toán; Thứ ba, mô tả các nội dung và quy trình kế toán điều tra; Thứ tư, thảo luận những kỹ năng cần thiết của kế toán điều tra; Cuối cùng là kỹ thuật được sử dụng phát hiện gian lận.
Từ khóa: Kế toán điều tra, kỹ năng của kế toán điều tra, kỹ thuật kế toán điều tra
Abstract.
This paper presents a general overview of forensic accounting. The methodology used in this paper is an overview of books, journals, and articles on the forensic accounting. First, it defines forensic accounting and history of forensic accounting; Second, it describes the difference between forensic accounting and auditing; Third, it describes the contents and processes of forensic accounting; Fourth, it discusses the skills needed for forensic accountants; final, the techniques are used for detecting fraud.
Keywords: Forensic accounting, skills of Forensic accountant, forensis accounting techniques.

Khái niệm và lịch sử hình thành kế toán điều tra
Kế toán điều tra là gì
Kế toán điều tra là lĩnh vực chuyên môn của nghề kế toán, mô tả các cam kết phát sinh từ các tranh chấp hoặc kiện tụng thực tế hoặc dự kiến. “Forensic”có nghĩa là “phù hợp để sử dụng trong tòa án pháp luật” và đó là kết quả tiêu chuẩn và tiềm năng mà các kế toán điều tra nói chung phải làm việc (Crumbley và cộng sự, 2005).

Kế toán điều tra là hành động xác định, ghi chép, giải quyết, trích xuất, sắp xếp, báo cáo và xác nhận dữ liệu tài chính hoặc các hoạt động khác trong quá khứ để giải quyết các tranh chấp pháp lý hiện tại hoặc sử dụng dữ liệu tài chính trong quá khứ để giải quyết tranh chấp pháp lý trong tương lai (Crumbley và cộng sự, 2015).

Theo Viện Kế toán viên Công chứng Hoa Kỳ (AICPA), kế toán điều tra có thể liên quan đến việc áp dụng các kỹ năng đặc biệt trong kế toán, kiểm toán, tài chính, phương pháp định lượng, luật và nghiên cứu. Do đó, kế toán điều tra áp dụng các kỹ năng điều tra trong việc phân tích báo cáo tài chính (BCTC) và các tài liệu khác có liên quan để hình thành bằng chứng có thể được chấp thuận trước tòa.

Sự ra đời của kế toán điều tra
Theo Crumbley (2015), lịch sử ra đời kế toán điều tra được mô tả qua các sự kiện sau đây:
Ở Bắc Mỹ, kế toán điều tra được biết đến khi kế toán được sử dụng với vai trò chứng kiến chuyên gia (expert witness) tại tòa trong vụ Meyer kiện Sefton năm 1817. Từ vụ việc này, nguồn gốc ra đời kế toán điều tra được cho là tại Canada. Đến năm 1824, James McClelland một kế toán trẻ ở Canada đã quảng cáo các công việc sẽ thực hiện gồm giải trình, báo cáo, tài khoản bị tranh chấp, khiếu nại cho mục đích tại tòa.

Năm 1931, qua vụ bắt giữ Al Capone từ việc che giấu các khoản thu nhập bất hợp pháp, tham ô, cờ bạc, tội trốn thuế, kế toán điều tra được biết đến nhiều hơn. Tuy nhiên, cho tới năm 1946, thuật ngữ “kế toán điều tra” xuất hiệện trong bài báo của Maurice Peloubet. Ông lưu ý rằng kế toán điều tra giai đoạn này chỉ thực hiện tại tòa hoặc chuẩn bị BCTC cho một số mục đích khác, nhưng đó chưa phải là tất cả đặc điểm của kế toán điều tra.

Năm 1953, Max Luorie, một luật sư làm việc tại Tòa án Tối cao Hoa Kỳ xuất bản bài báo và cho rằng ông phát hiện ra thuật ngữ kế toán điều tra. Trong bài báo, ông đã nêu khái niệm, lịch sử và các tổng quan về kế toán điều tra. Ba điểm quan trọng được chỉ ra: (1) kế toán không cần thiết phải học trường luật để học nghệ thuật lấy lời khai; (2) các trường cao đẳng, đại học nên đào tạo kế toán điều tra; (3) giáo trình và tài liệu tham khảo về kế toán điều tra cần được phát triển cho sinh viên.

Sau 30 năm, từ khi Max Luorie đề xuất, đến năm 1982, Francis C. Dykeman là kế toán viên hành nghề (CPA) và là luật sư viết quyển sách đầu tiên về kế toán điều tra. Đến năm 1986, Kalman A. Barson xuất bản quyển thứ 2 tựa đề “Investigative Accounting”. Vào năm 1987, Jack Bologna và Robert Lindquist xuất bản quyển thứ ba “Fraud Auditing and Forensic Accounting: New Tools and Techniques”. Tiếp sau đó là, một loạt tiểu thuyết hư cấu về âm mưu tài chính và điều tra miêu tả kế toán điều tra như một anh hùng của tác giả Larry Crumbley và cộng sự (Hình 1).

2. Nội dung, quy trình kế toán điều tra
Theo AICPA (2011) hỗ trợ pháp lý và điều tra kế toán là 2 lĩnh vực của kế toán điều tra.

Hỗ trợ pháp lý (Ligigation support): là sự hỗ trợ về chuyên môn kế toán trong các vấn đề liên quan đến pháp lý, chủ yếu liên quan đến định lượng giá trị thiệt hại.

Điều tra kế toán (Investigative Accounting): là việc tìm kiếm bằng chứng xác định thủ phạm liên quan đến biển thủ tài sản của nhân viên, hoặc tìm kiếm bằng chứng để xác định bồi thường thiệt hại như bảo hiểm, tại nạn lao động.

Quy trình kế toán điều tra tương tự như kiểm toán, sự khác biệt là trong khi kiểm toán tìm kiếm sai sót thì kế toán điều tra tìm kiếm có gian lận xảy ra hay không. Theo Hitchcock (2018), quy trình công việc của kế toán điều tra trải qua các giai đoạn sau đây:

– Bước đầu tiên là gặp gỡ khách hàng và chấp nhận công việc. Điều quan trọng là kế toán điều tra phải xem xét có đủ kỹ năng và kinh nghiệm để giải quyết nhiệm vụ khách hàng đặt ra. Ví dụ như, nếu không có kinh nghiệm về casino và đánh bài thì không thể đảm nhận các vụ việc liên quan đến casino. Kế toán cần có đủ kiến thức cần thiết để hoàn thành công việc một cách thành thạo. Nếu thiếu kiến thức trong một lĩnh vực nào đó, kế toán có thể khắc phục bằng cách học hoặc thuê chuyên gia hỗ trợ trong quá trình điều tra. Một kế toán điều tra phải đảm bảo hoàn toàn độc lập với khách hàng cũng như không có ý kiến thiên vị làm cản trở quá trình điều tra. Ngoài ra, các yếu tố về danh tiếng của khách hàng, mức độ của gian lận cũng được xem xét khi quyết định có nhận vụ việc. Nếu không thoải mái với tình huống, kế toán điều tra có quyền từ chối.

– Khi chấp nhận khách hàng, kế toán sẽ lập kế hoạch thực hiện ban đầu. Điều này sẽ giúp hoàn thành các kế hoạch cụ thể sau đó. Khách hàng sẽ được xem xét cả môi trường kinh doanh và các thông tin phi tài chính. Các thủ tục phân tích được tiến hành để xác định trọng tâm của cuộc điều tra. Thủ tục phân tích là các tính toán nhanh về các tỷ số trên BCTC như tỷ lệ nợ/vốn chủ sở hữu, tỷ lệ lợi nhuận/doanh thu. Hệ thống kiểm soát nội bộ và những khiếm khuyết khác có thể xảy ra gian lận cũng được xem xét. Điều quan trọng là vừa nghiên cứu vừa kiểm tra hệ thống kiểm soát nội bộ. Những phát hiện sẽ được triển khai trong kế hoạch chi tiết, để hướng đến mục tiêu đã xác định của cuộc điều tra và những lĩnh vực có thể xảy ra gian lận.